Kościół Dziesięciu Tysięcy Męczenników, znajdujący się w urokliwych Niepołomicach, to zabytkowy obiekt sakralny o bogatej historii. Zbudowany w stylu gotyckim, kościół ten pochodzi z połowy XIV wieku i jest rezultatem ofiarności Kazimierza Wielkiego, który wsparł jego budowę w ówczesnej królewskiej wsi.
W wyniku późniejszych prac, przeszedł on istotne przekształcenia w stylu barokowym, które były możliwe dzięki fundacji rodziny Lubomirskich. Dzisiaj jest to nie tylko obiekt kultu religijnego, ale i najstarszy istniejący budynek w Niepołomicach, co czyni go ważnym świadectwem historii oraz kultury regionu.
Historia
Początki budowy świątyni sięgają roku 1350, gdy biskup krakowski, Jan Bodzanta, postanowił utworzyć parafię, która obejmowała nie tylko Niepołomice, ale również siedem okolicznych wsi. Król Kazimierz Wielki zapewnił odpowiednie fundusze oraz materialne wsparcie na budowę kościoła, który wznoszono w latach 1350−1358. Uroczysta dedykacja miała miejsce po zakończeniu prac budowlanych, w obecności fundatora, księcia mazowieckiego Siemowita III oraz arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosława z Bogorii i Skotnik.
Niektórzy średniowieczni kronikarze oraz część współczesnych historyków wskazuje, że królewska fundacja kościoła oraz inne donacje z tamtego okresu miały na celu zadośćuczynienie za śmierć księdza Marcina Baryczki. Jednak są również głosy podważające tę tezę. Ciekawą hipotezą, próbującą wyjaśnić nietypowe wezwanie kościoła, jest związek z zwycięstwem w bitwie w trakcie wojny z Litwą lub Rusami, która miałaby mieć miejsce w dniu wspomnienia męczenników, tj. 22 czerwca. Niemniej jednak wielu historyków nie znajduje potwierdzenia dla tej teorii.
W roku 1596 starosta niepołomicki, Jan Branicki, ufundował manierystyczną kaplicę grobową dla swoich rodziców: Grzegorza i Katarzyny. Nagrobek pochodzący z warsztatu Santi Gucciego, wykonany jest z szarego kamienia i wzbogacony czerwonym marmurem, a dodatkowo zdobiony rzeźbami postaci oraz motywami roślinnymi. Branicki zadbał również o pokrycie nowym dachem całego kościoła oraz o wyposażenie w sprzęty liturgiczne, w tym monstrancję, która obecnie znajduje się w Muzeum Niepołomickim.
W 1640 roku do nawy północnej dobudowana została kaplica św. Karola Boromeusza, której fundatorem był Stanisław Lubomirski, wojewoda krakowski. Kaplica ta mieści niezwykle cenny cudowny obraz patrona, sprowadzony do Niepołomic w 1604 roku z Bolonii przez Annę Branicką, żonę Jana. Prawdopodobnie w tym samym okresie powstała stylowo jednolita zakrystia położona po stronie południowej kościoła, a jej stiuki najprawdopodobniej są dziełem warsztatu Falconiego.
Około 1690 roku świątynia przeszła znaczną przebudowę, spowodowaną zniszczeniami, które miały miejsce w czasie wojen drugiej połowy XVII wieku. Dwie oryginalne gotyckie nawy zostały połączone w jedną, barokową przestrzeń, w której wprowadzono nowe sklepienie oraz okna. Z tego czasu pochodzi także portal prowadzący na chór muzyczny. Jak wskazuje płyta z czarnego marmuru, donatorami przebudowy byli król Jan Kazimierz oraz rodzina Lubomirskich.
W pierwszej połowie XVIII wieku, podczas odnawiania dachu, świątynia zyskała rokokową sygnaturkę. W tym czasie nowy, ołowiany dach zbudowano także nad kaplicą Lubomirskich, a obraz św. Karola Boromeusza umieszczono w nowym, rokokowym ołtarzu. Rok 1800 przyniósł stiukową dekorację łuku tęczy oraz ścian nawy. Dodatkowo, w 1837 roku zrealizowano budowę murowanej dzwonnicy, która zastąpiła wcześniejszą drewnianą. Wnętrze kościoła w 1916 roku zostało pokryte polichromią, wzorowaną na tej z krakowskiego Kościoła Mariackiego, opracowaną przez Juliana Makarewicza.
Architektura i wnętrze
Świątynia Dziesięciu Tysięcy Męczenników w Niepołomicach została wzniesiona pierwotnie jako obiekt dwunawowy, charakteryzujący się halowym wnętrzem oraz sklepieniami, które opierają się na dwóch wielobocznych filarach usytuowanych w osi podłużnej. Do grona podobnych, dwunawowych kościołów pochodzących z fundacji Kazimierza Wielkiego zalicza się m.in. kolegiata w Wiślicy, farę w Szydłowie oraz świątynię w Stopnicy.
W wyniku przebudowy w XVII wieku, pierwotny dwunawowy układ budynku uległ zatarciu. Głównym materiałem budowlanym, z którego wzniesiono kościół, była cegła, natomiast istotne elementy konstrukcyjne wykonane zostały z kamienia. Prezbiterium, składające się z trzech przęseł, zamknięte jest trójbocznie, a przy jego wschodniej ścianie mieści się ogrójec, który nie posiada wyrazistego stylu.
Całą konstrukcję otaczają przypory, a dachy są dwuspadowe, posiadające wieżyczkę na sygnaturkę umiejscowioną nad nawą. Po obu stronach nawy dostrzegamy kaplice, które przykryte są kopułami: po stronie południowej znajduje się manierystyczna kaplica Branickich, natomiast po stronie północnej – wczesnobarokowa kaplica Lubomirskich, dedykowana św. Karolowi Boromeuszowi.
Nawę cechują ściany podzielone pilastrami, a jej wnętrze wieńczy sklepienie kolebkowe. Z kolei prezbiterium prezentuje gotyckie sklepienie żebrowo-krzyżowe. Zachowana w oryginalnym kształcie północna zakrystia, żywym dowodem epoki gotyku, zdobiona jest malowidłami ściennymi, które są fundacją Elżbiety Łokietkówny. Te dzieła, prawdopodobnie wykonane w szkole włoskiej, pochodzą z około 1370 roku.
Dominującym elementem wnętrza jest ołtarz główny, skonstruowany z złoconego drewna, który datowany jest na XVIII wiek. Warto również wspomnieć, że stylistyka ołtarzy bocznych ściśle wiąże się z tym głównym. Interesującym akcentem jest kamienna chrzcielnica, pochodząca z drugiej połowy XVII wieku, która została wykonana przez warsztat Santi Gucciego.
Przypisy
- a b c d e f Krystyna Sinko-Popielowa: Kościół w Niepołomicach w: Rocznik Niepołomicki.
- Piotr Pacholarz: Niepołomicki renesans. „Konspekt” 01.2007 r. (28). ISSN 1509-6726.
- a b Stanisław Szczur: Powstanie parafii niepołomickiej w: Rocznik Niepołomicki.
Pozostałe obiekty w kategorii "Kościoły":
Parafia Matki Boskiej Różańcowej w Niepołomicach-Jazach | Parafia Dziesięciu Tysięcy Męczenników w NiepołomicachOceń: Kościół Dziesięciu Tysięcy Męczenników w Niepołomicach